تأثیر آرایش کاشت و تراکم بوته بر رشد و عملکرد آفتابگردان)هیبرید های سان- 36

مقدمه

عمل‌کرد گیـاهـان زراعی هم‌چون آفتـاب‌گردان تحت تأثیـر شرایـط محیطی، خصوصیـات ژنتیکی گیـاه و شیوه مدیریت مـزرعـه قـرار می‌گیرد (Villalobos et al., 1994). آرایش کاشت و تراکم، از راه‌های مختلف هم‌چون تغییر در فضای موجود برای رشد هر بوته و در نتیجه تغییر در رقابت گیاه برای کسب مواد غذایی و عوامل محیطی مانند نور بر ویژگی‌های گیاه تأثیر می‌‌گذارد (Khajehpour, 2009). کاشت محصول باید در تراکمی صورت گیرد که گیاه به‌خوبی سبز شده، استقرار یافته و در هر یک از مراحل رشد، فضای کافی جهت‌ بیشینه استفاده ‌از عوامل ‌محیطی ‌را داشته باشد؛ و تا حد امکان با شرایط نامساعد روبه‌رو نشود (Khajehpour, 2005). مراحل نموی و رشـد گیـاه تحت تأثیر آرایـش کاشت و تراکم قـرار می‌گیرد؛ و این می‌توانــد بر عمل‌کرد گیـاه زراعی مؤثر واقـع شود. به‌‌طور کلی، با یک آرایـش کـاشت و تراکم منـاسب، ترکیب مطلـوبی از عوامـل محیـطی برای دست‌یـابی به بیشیـنه عمـل‌کـرد تـأمـیـن می‌‌شـود (Diepenbrock et al., 2001). مطالعه فاصـله ردیف‌های کاشت 30، 60 و 90 سانتی‌متر در آفتاب‌گردان (رقم سـان‌داک) نشان داد که با افـزایش فاصله ردیف کاشت، ارتفاع گیاهان افزایش معنی‌داری یافت (Holt and Zentner, 1985). با انتخاب دو فاصله ردیف کاشت 60 و 75 سانتی‌متر در آفتاب‌گردان دریافته‌اند که با افزایش فاصله ردیف کاشت از 60 به 75 سانتی‌متر، قطر ساقه، قطر طبق و شاخص برداشت افـزایش، ولی وزن خشک سـاقه، وزن خشک برگ، عمل‌کرد دانه و عمل‌کرد زیستی در واحد سطح کاهش یافت (Tahmasebi, 2008). افزایش تراکم بوته در آفتاب‌گردان، ارتفاع آن را افزایش داد (Daneshian and Jabbari, 2009). با افزایش تراکم آفتاب‌گردان از 32 به 101 هزار بوته در هکتار، قطر ساقه از 8/22 به 4/16 میلی‌متر کاهش یافت (Majid and Schneiter, 1988). دلیل این امر، دسترسی بهتر به رطوبت، مواد غذایی و کاهش رقابت برای دریافت نور در تراکم‌های کم‌تر بیان شده است. مطالعه سه تراکم 6، 8 و 10 بوته آفتاب‌گردان در مترمربع نشـان داد که افـزایش تراکم، قطر طبق را کاهـش داد (Sedghi et al., 2008). بررسی عمل‌کرد آفتاب‌گردان (رقم رکورد) در چهار تراکم 65، 75، 85 و 95 هزار بوته در هکتار حاکی از آن بود که بیشینه عمل‌کرد دانه از تراکم 85 هزار بوته در هکتار حاصل شد؛ و با افزایش تراکم بوته از 65 به 85 هزار بوته در هکتار، مقدار آن از 2/4 به 6/5 تن در هکتار افزایش یافت؛ ولی در تراکم 95 هـزار بـوتـه در هکتـار، به‌نحوی کاهـش یافت که با تـراکم 75 هزار بوته در هکتـار در یک گـروه آمـاری قـرار گرفت (Mojiri and Arzani, 2003). چنین به‌نظر می‌رسد که افزایش تراکم تا سقف 85 هزار بوته در هکتار به نفع جزء اول عمل‌کرد یعنی تعداد طبق در واحد سطح بوده که علاوه بر جبران کاهش تعداد دانه در طبق، مقداری نیز بر میزان عمل‌کرد افزوده است؛ ولی افزایش بیش‌تر تراکم بوته به‌همراه شدیدتر شدن رقابت برای دریافت نور و عناصر غذایی با کاهش تعداد دانه سبب شد که مقدار عمل‌کرد به‌رغم افـزایش تعداد طبق در واحد سطح، کاهش یابد. مطالعه تراکم‌های 7/1، 5/3 و 6/4 بوته آفتاب‌گردان در مترمربع نشان داد که بالاترین میزان عمل‌کـرد دانه در واحـد سطح متعـلق به تراکم 5/3 بوته در مترمربع بود؛ که با افـزایـش به 6/4 بوتـه در مترمربع از مقـدار آن کاسته شـد (Barros et al., 2004). نتیجه مطالعه چهار فاصله بوته آفتاب‌گردان (15، 20، 25 و 30 سانتی‌متر) در روی ردیف کاشت حکایت از آن داشت که با کـاهـش فـاصـله بـوتـه در روی ردیـف از 30 به 15 سـانتی‌متر، میـزان عمـل‌کـرد زیستی در واحـد سطـح نقـصـان یـافت (Gholinezhad et al., 2008). با افزایش تراکم از 32 به 82 هزار بوته آفتاب‌گردان در هکتار، شاخص برداشت سیر نزولی داشت؛ و از 8/36 به 6/33 درصد کاهش یافت (Zaffaroni and Schneiter, 1991). عقیده بر آن بود که افزایش رقابت در تراکم‌های بالاتر، به‌طور نسبی بر عمل‌کرد دانه، بیش‌تر از عمل‌کرد زیستی اثر گذاشته و باعث کـاهش شاخص برداشت شده است.

هدف از مطالعه حاضر بررسی تأثیر آرایش کاشت (فاصله ردیف کاشت و فاصله بوته در روی ردیف) و تراکم بوته بر رشد و عمل‌کرد آفتاب‌گردان در شرایط آب‌وهوائی نجف‌آباد اصفهان بود.

مواد و روش‌ها

این آزمایش در سال 1385 در مزرعه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی دانشگاه صنعتی اصفهان واقع در 40 کیلومتری جنوب‌غربی اصفهان، در منطقه لورک شهرستان نجف‌آباد در عرض جغرافیایی 32 درجه و 32 دقیقه شمالی و طول جغرافیایی 51 درجه و 23 دقیقه شرقی اجرا گردید. بافت خاک مزرعه لوم رسی با جرم مخصوص ظاهری حدود 4/1 گرم بر سانتی‌مترمکعب و ظرفیت زراعی و نقطه پژمردگی خاک به‌ترتیب 23 و 10 درصد وزنی بود. زمین محل آزمایش در سال زراعی قبل زیر کشت جو قرار داشت. عملیات تهیه بستر شامل شخم با گاوآهن برگردان‌دار و خرد کردن کلوخه‌ها با دیسک در فصل پاییز و تسطیح زمین در فصـل بهار انجام شد. خاک مزرعه دارای 5/18 میلی‌گرم فسفر در کیلوگرم خاک، 283 میلی‌گرم پتاسیم در کیلوگرم خاک و 045/0 درصد ازت کل بود. بنابراین کودهای حاوی فسفر و پتاسیم مصرف نگردید. قبل ازکاشت، کود نیتروژن‌دار به‌میزان 23 کیلوگرم نیتروژن خالص (از منبع اوره با 46 درصد نیتروژن) به‌صورت پیش‌کاشتی به هر هکتار زمین افزوده شد. آزمایش با آرایش کرت‌های یک‌بار خردشده در قـالب بلوک‌های کـامل تصادفی با سه تکرار با استفـاده از آفتاب‌گردان (هیبرید های‌سان-36) اجرا گردید. فاصله ردیف کاشت (60 و 75 سانتی‌متر) به‌عنوان عامل اصلی و فاصله بوته در روی ردیف کاشت (12، 14، 16 و 18 سانتی‌متر) به‌عنوان عامل فرعی منظور گردیدند. این آرایش کاشت، تراکم‌های 88/13، 90/11، 41/10، 25/9، 11/11، 52/9، 33/8 و40/7 بوته در مترمربع را در بر می‌گرفت. هر کرت آزمایشی شامل چهار ردیف کاشت به‌صورت جوی و پشته و به‌طول 30 متر بود. عملیات کاشت در 22 فروردین‌ماه 1385 و با دست انجام گرفت. در هر نقطه کاشت، یک بذر در عمق 3 تا 4 سـانتی‌متری قرار داده شد. بـرای پیش‌گیری از گسترش علف‌های هرز، پس از کاشت و همراه با آبیـاری اول، از فرمولاسیون تجاری (مایع امولسیون‌شونده 48 درصد) علف‌کش ترفـلان به‌میزان 5/2 لیتر در هکتار استفـاده شد. آبیـاری دوم 5 روز پـس از آبیـاری اول و آبیاری‌های بعدی به‌صورت هفتگی انجام گرفت. در تاریخ 12 اردیبهشت‌مـاه 1385، مکان‌های سبزنشده کاشت در ردیف‌های حاشیه از طریق بذرکاری و در ردیف‌های نمونه‌برداری به‌وسیله نشاءکاری پر شدند. در مرحله آغاز رویت طبق نیز معادل 138 کیلوگرم نیتروژن در هکتار (از منبع اوره با 46 درصد نیتروژن) به‌عنوان کود سرک در مزرعه توزیع و سپس آبیاری انجام گرفت. در طول دوره رشد و در صورت مشاهـده علف‌هـای هرز، عملیـات وجین با دست انجـام شد. در طول فصـل رشد، هیچ‌گونه آفت و بیمـاری مشـاهده نگـردید. ردیف‌های اول، دوم و چهارم از یک سمت به‌عنوان حاشیه در نظر گرفته شدند. نمونه‌برداری‌ها از ردیف کاشت سوم صورت گرفت. طبق بوته‌هـایی که قرار بود در مرحـله رسیـدگی فیزیولوژیکی برداشت گردند، برای جـلوگیری از خسـارت گنجشک، در مرحـله تکمیل گرده‌افشانی توسط توری پشه‌بندی پوشیده شد. در مرحله رسیدگی فیزیولوژیک، اندازه‌گیری صفت‌های مورد بررسی با استفاده از 16 بوته آفتاب‌گردان انجام شد. ارتفاع بوته‌ها از سطح زمین تا زیر طبق به‌وسیله متر چوبی اندازه‌گیری شد. قطر سـاقه در نزدیکی سطـح خـاک و نیز در ناحیه وسـط ساقه توسط کولیس اندازه‌گیری و میانگین آن‌ها جهت تجزیه آماری محاسبه گردید. قطر طبق (فاصله بین لبه‌های خارجی طبق) نیز با متر اندازه‌گیری شد. برای خشک کردن برگ، ساقه و طبق از آون تهویه‌دار با دمای 75 درجه سانتی‌گراد به‌مدت 48 ساعت استفاده شد؛ و سپس اندام‌ها به‌ تفکیک توزین گردیدند. برای تعیین عمل‌کرد دانه، دانه‌ها پس از بوجاری، به‌مدت 48 ساعت در دمای 75 درجه سانتی‌گراد آون تهویه‌دار خشک و سپس توزین شدند. مجموع وزن خشک ساقه، برگ، بقایای طبق و دانه نیز به‌عنوان عمل‌کرد زیستی منظور گردید. وزن اندام‌های هوائی و عمل‌کرد دانه با توجه به تراکم بوته در واحد سطح، بر مبنای کیلوگرم در هکتار محاسبه شد. شاخص برداشت نیز از تقسیم عمل‌کرد دانه بر عمل‌کرد زیستی محاسبه و عدد حاصل به‌صورت درصد ارائه شد.

داده‌های به‌دست آمده، با برنامه  SAS(SAS Institute, 1992) تجزیه و میانگین‌ها (در صورت معنی‌دار بودن اثر تیمارهای آزمایشی بر صفت مورد نظر) توسط برنامه MSTAT-C با استفاده از آزمون چنددامنه‌ای دانکن در سطح احتمال 5 درصد مقایسه شدند.

نتایج و بحث

اثر فاصله ردیف کاشت و فاصله بوته در روی ردیف کاشت بر ارتفاع

اثر فاصله ردیف کاشت بر ارتفاع گیاه بسیار معنی‌دار (p≤0.01) بود (جدول 1). با افـزایش فـاصله ردیف کاشت از 60 به 75 سـانتی‌متر، ارتفاع گیاه حـدود 5/5 درصد افزایش یافت (جدول 2). احتمالاً در فاصله ردیف کاشت 75 سانتی‌متر، با توجه به فاصله یک‌سان بوته‌ها در روی هر دو ردیف کاشت، ارتفاع گیاهان به‌دلیل فراهم بودن فضای رشد بیش‌تر برای هر گیاه، شرایط مساعدتر خاک (افزایش حجم خاک نرم در اطراف هر گیاه)، بهبود رشد، گسترش ریشه و تسهیل دسترسی آن به آب و عناصر غذایی و در نهـایت کـاهش رقابت بین گیاهـان برای کسب منابع محیطی، افـزایش یافته است. در مطالعات پیشین بر روی آفتاب‌گردان نیز با افزایش فاصله ردیف کاشت، ارتفاع گیاهان افزایش یافت (Abdolrahmni, 2003; Gubbels and Dedio, 1988).

اثر فاصله بوته در روی ردیف کاشت بر ارتفاع گیاه نیز بسیار معنی‌دار (p≤0.01) گردید (جدول 1). با کاهش فاصله بوته‌ها در روی ردیف کاشت از 18 به 12 سـانتی‌متر، ارتفـاع گیاهـان حـدود 3 درصد افـزایش یافت (جدول 2). افزایش ارتفـاع بوته‌هـا با کـاهـش فـاصـلـه بوته‌ها در روی ردیـف کاشت می‌توانـد به وجـود رقـابت در بین گیـاهـان جهت کسب نور نسبت داده شود. بـررسی‌هـای پیشین (Roshdi et al., 2009; Sedghi et al., 2008; Mojiri and Arzani, 2003; Jannati, 2002; Miller and Fick, 1978) نیز این یافته را تائید کرده است.

اثر فاصله ردیف کاشت و فاصله بوته در روی ردیف کاشت بر قطر ساقه

اثر فاصله ردیف کاشت بر قطر ساقه معنی‌دار (p≤0.05) بود (جدول 1). با افزایش فاصله ردیف کاشت از 60 به 75 سانتی‌متر، قطر ساقه حدود 5/9 درصد افزایش یافت (جدول 2). این روند با روند تغییرات ارتفاع همراه با افزایش فاصله ردیف کاشت (جدول 2) هم‌آهنگ بود؛ به‌طوری که افزایش بهره‌گیری از منابع محیطی مؤثر بر رشد سبب افزایش رشـد گیـاه، افـزایش رشـد سـاقه و در نهـایت افـزایش قطـر سـاقه گردید. مطالعه چهار فاصله ردیف کاشت 25، 50، 75 و 100 سانتی‌متر در گیاه آفتاب‌گردان نشان داد که با زیاد شدن فـاصله ردیف کاشت، قطر سـاقه به‌طور معنی‌داری افزایش یافت (Khalifa, 1984).

اثـر فـاصـله بـوتـه در روی ردیـف کاشت بر قطر ساقـه نیز بسیار معنی‌دار (p≤0.01) گردید (جدول 1). با کاهش فاصله بوته در روی ردیف کاشت از 18 به 12 سانتی‌متر، قطر ساقه حدود 3/15 درصد کاهش یافت (جدول 2). این روند با روند تغییرات ارتفاع همراه با کاهـش فـاصله بـوته در روی ردیف کاشت متضـاد بود (جدول 2). با کـاهش فـاصله بوته‌هـا در روی ردیف کاشت، رقـابت بین گیاهان برای عـوامـل محیـطی به‌ویژه نور افـزایش یافت. این امر توانست در کـاهش قطر سـاقه نقـش مؤثری داشتـه باشـد. پژوهش‌هـای قبـلی

 (Babaei et al., 2009; Khalilvand Behrouzyar et al., 2007; Kazemi, 1998; Robinson et al., 1980)

در خصوص بررسی اثـر فـاصـله بـوتـه در روی ردیـف کاشت بر قطر ساقـه آفتاب‌گردان نیز یافته ما را تائید نموده‌اند.

برهم‌کنش فاصله ردیف کاشت و فاصله بوته در روی ردیف کاشت بر قطر ساقه معنی‌دار (p≤0.05) بود (جدول 1). با افزایش فاصله بوته، قطر ساقه در هر دو فاصله ردیف کاشت روند افزایشی داشت (جدول 3). در فـاصله ردیف کاشت 75 سانتی‌متر، با افزایش فـاصله بوته در روی ردیـف کاشت از 16 به 18 سانتی‌متر، قطر ساقه از افزایش معنی‌داری برخوردار بود. مقدار این افزایش بیش‌تر از سایر فاصله‌ها بود (جدول 3). این امر سبب معنی‌دار شدن برهم‌کنش فاصله ردیف کاشت و فاصله بوته در روی ردیف کاشت بر قطر ساقه شده است. ظاهراً در این فاصله بوته، رقابت کم بوده و گیاهان توانسته‌اند از شرایط مساعد برای رشد و افزایش قطر ساقه استفاده نمایند.

اثر فاصله ردیف کاشت و فاصله بوته در روی ردیف کاشت بر وزن خشک ساقه

اثر فاصله ردیف کاشت بر وزن خشک ساقه در واحد سطح، معنی‌دار نگردید (جدول 1). با افزایش فاصله ردیف کاشت از 60 به 75 سانتی‌متر، وزن خشک ساقه در واحد سطح حدود 5/2 درصد کاهش یافت (جدول 2). با افـزایش فاصـله ردیـف کاشت از 60 به 75 سانتی‌متر، با توجه به فاصله یک‌سان بوته‌ها در روی هر دو ردیف کاشت، تعداد بوته در واحد سطح کاهش پیدا کرد. کاهش وزن خشک ساقه در واحد سطح در اثر افزایش فاصله ردیف کاشت نشان می‌دهد که افزایش وزن خشک ساقه تک‌بوته در اثر افزایش فاصله ردیف کاشت در حدی نبوده است که جبران کاهش تعداد بوته در واحد سطح را بنماید. بنابراین وزن خشک ساقه در واحد سطح کاهش یافته است. این یافته با نتیجه بررسی قبلی آفتاب‌گردان (Poursakhi and Khajehpour, 2010) هم‌خوانی داشت.  

اثر فاصله بوته در روی ردیف کاشت بر وزن خشک ساقه بسیار معنی‌دار (p≤0.01) بود (جدول 1). با کاهش فاصله بوته در روی ردیف کاشت از 18 به 12 سانتی‌متر، وزن خشک ساقه در واحد سطح حدود 8/8 درصد افزایش یافت (جدول 2). اگرچه با کاهش فاصله بوته و افزایش میزان رقابت بین بوته‌ها، وزن خشک تک‌بوته (ازجمله وزن خشک ساقه) کاهش پیدا کرد، ولی این کاهش با افزایش تراکم در واحد سطح جبران شد؛ درنتیجه وزن خشک سـاقه آفتاب‌گردان در واحـد سطح افزایش یافت. این نتیجه با یافته‌های سایر محققان (Poursakhi and Khajehpour, 2010; Tahmasebi, 2008) در گیاه مزبور مشابهت داشت.

حدول1- 2-3

اثر فاصله ردیف کاشت و فاصله بوته در روی ردیف کاشت بر وزن خشک برگ

اثر فاصله ردیف کاشت بر وزن خشک برگ در واحد سطح بسیار معنی‌دار (p≤0.01) بود (جدول 1). با افزایش فاصله ردیف کاشت از 60 به 75 سانتی‌متر، وزن خشک برگ در واحد سطح حدود 4/11 درصد کاهش یافت (جدول 2). ایـن رونـد با رونـد تغییرات وزن خشک سـاقه در واحد سطح (به‌واسطه افزایش فاصـله ردیف کاشت) هم‌آهنگی داشت. با افزایش فاصله ردیف کاشت از 60 به 75 سانتی‌متر، با توجه به فاصله یک‌سان بوته‌ها در روی هر دو ردیف کاشت، تعداد بوته در واحد سطح کاهش یافت. کاهش وزن خشک برگ در واحد سطح در اثر افزایش فاصله ردیف نشان می‌دهد که افزایش وزن خشک برگ تک‌بوته در اثر افزایش فاصله ردیف کاشت در حدی نبوده است که جبران کاهش تعداد بوته در واحد سطح را بنماید. این نتیجه در تحقیقات پیشین (Poursakhi and Khajehpour, 2010; Tahmasebi, 2008) نیز به اثبات رسیده است.

اثر فاصله بوته در روی ردیف کاشت بر وزن خشک برگ در واحد سطح نیز بسیار معنی‌دار (p≤0.01) گردید (جدول 1). با کاهش فاصله بوته در روی ردیف کاشت از 18 به 12 سانتی‌متر، وزن خشک برگ در واحد سطح حدود 3/3 درصد افزایش یافت (جدول 2). اگرچه با کاهش فاصـله بوته و افزایش میزان رقابت بین بوته‌ها، وزن خشک تک‌بوته (ازجمله وزن خشک برگ) کـاهش یافت؛ ولی این کاهش وزن با افزایش تراکم در واحد سطح جبران و وزن خشک برگ در واحد سطح افزایش پیدا کرد. این یافته را نیز نتایج مطالعات قبلی آفتاب‌گردان (Poursakhi and Khajehpour, 2010; Tahmasebi, 2008) تائید نموده است.

برهم‌کنش فاصله ردیف کاشت و فاصله بوته در روی ردیف کاشت بر وزن خشک برگ در واحد سطح بسیار معنی‌دار (p≤0.01) بود (جدول 1). بیشینه وزن خشـک برگ در واحـد سطـح در فـاصـله ردیـف کاشت 60 سانتی‌متر و فـاصله بوته در روی ردیـف کاشت 18 سانتی‌متر و کمینه آن در فاصله ردیف کاشت 75 سانتی‌متر و فاصله بوته در روی ردیف کاشت 16 سانتی‌متر مشاهده شد (جدول 3). در این مطالعه، وزن خشک برگ در واحد سطح در فاصله ردیف کاشت 75 سانتی‌متر با افزایش فاصله بوته در روی ردیف کاشت از 12 به 14 سانتی‌متر، کاهش بسیار معنی‌داری یافت؛ که این امر در معنی‌دار شدن برهم‌کنش فاصـله ردیف کاشت و فاصـله بوتـه در روی ردیف کاشت بر وزن خشک برگ در واحد سطح نقش مؤثری داشت.

اثر فاصله ردیف کاشت و فاصله بوته در روی ردیف کاشت بر قطر طبق

اثر فاصله ردیف کاشت بر قطر طبق معنی‌دار نبود (جدول 1)؛ ولی با افزایش فاصله ردیف کاشت از 60 به 75 سانتی‌متر، قطر طبق حدود 4/3 درصد افزایش یافت (جدول 2). اگرچه این روند با روند تغییرات قطر ساقه و ارتفاع همراه با افزایش فاصله ردیف کاشت (جدول 2) هم‌آهنگ بود، ولی تفاوت‌های بین دو تیمار ناچیز به‌نظر رسید. ظاهراً تأثیر فاصله ردیف‌هـای نزدیک به هم بـا توجه به فاصله یک‌سـان بوته‌هـا در روی هـر دو ردیـف کاشت در حدی نبود که باعث تفاوت زیـادی در قطـر طبق گـردد. این یافته با نتـایج مطالعـات قبلی (Gholinezhad et al., 2008; Naderi, 1999; Holt and Zentner, 1985) بر روی گیاه آفتاب‌گردان هم‌آهنگی داشت.  

اثـر فـاصله بـوته در روی ردیف کاشت بر قطـر طـبق نیز بسیار معنی‌دار (p≤0.01) گردید (جدول 1). با کاهش فاصله بوته در روی ردیف کاشت از 18 به 12 سانتی‌متر، قطر طبق حدود 6/20 درصد کاهش یافت (جدول 2). این روند با روند تغییرات قطر ساقه همراه با کاهش فاصله بوته در روی ردیف کاشت هم‌آهنگ بود؛ ولی با روند تغییرات ارتفاع همراه با کاهش فاصله بوته در روی ردیف کاشت رابطه معکوس داشت (جدول 2). با کاهش فاصله بوته در روی ردیف کاشت، قطر ساقه و قطر طبق کاهش، ولی ارتفاع افزایش یافت. با کـاهش فـاصله بوته در روی ردیف کاشت، رقـابت برای بهره‌مندی از عـوامل مؤثر در رشد به‌ویژه آب، عنـاصر غـذایی و نور افـزایش پیدا کرد. در اثر این رقابت اندام‌های گیاهی هم‌چون طبق کوچک‌تر شدند. سوابق پژوهش‌های پیشین (Gholinezhad et al., 2009; Hasani Jabbarlo et al., 2008; Zaffaroni and Schneiter, 1991) نیز نشان می‌دهد که با افزایش تراکم آفتاب‌گردان، قطر طبق کاهش یافته است.

اثر فاصله ردیف کاشت و فاصله بوته در روی ردیف کاشت بر عمل‌کرد دانه

اثر فاصله ردیف کاشت بر عمل‌کرد دانه در واحد سطح بسیار معنی‌دار (p≤0.01) بود (جدول 1). با افزایش فاصـله ردیف کاشت از 60 به 75 سانتی‌متر، عمل‌کرد دانه در واحد سطح حـدود 3/16 درصـد کاهش یافت (جدول 2). با افزایش فاصله ردیف کاشت از 60 به 75 سانتی‌متر، با توجه به فاصله یک‌سان بوته‌ها در روی هر دو ردیف کاشت، تعداد بوته در واحد سطح کاهش یافت. کاهش عمل‌کرد دانه در واحد سطح در اثر افزایش فاصله ردیف کاشت نشان داد که افزایش عمل‌کرد دانه تک‌بوته در اثر افزایش فاصله ردیف کاشت به اندازه‌ای نبوده است که جبـران کـاهش تعـداد بوتـه در واحـد سطح را بنماید. بنـابراین عمل‌کرد دانه در واحـد سطح کـاهـش یافته است. بررسی آفتاب‌گردان در دو فاصله ردیف کاشت 45 و 90 سانتی‌متر نشان داد که فـاصله ردیف کاشت بر عمل‌کرد دانـه در واحـد سطـح تأثیر معنی‌داری داشت؛ و با افـزایش ایـن فـاصـله از 45 به 90 سـانتی‌متر، عمل‌کـرد دانه در واحـد سطح حـدود 7/12 درصـد کاهش یافت (Gubbels and Dedio, 1988).

اثر فاصـله بوته در روی ردیف کاشت بر عمل‌کرد دانه در واحد سطح نیز بسیار معنی‌دار (p≤0.01) بود (جدول 1). با کاهش فاصله بوته در روی ردیف کاشت از 18 به 12 سانتی‌متر، عمل‌کرد دانه در واحد سطح حدود 4/16 درصـد کاهش یافت (جدول 2). کاهـش عمل‌کرد دانه در واحد سطح در اثر کاهش فاصـله بوته در روی ردیف کاشت نشان داد که افزایش تعداد بوته در واحد سطح در اثر کاهش فاصـله بوته در روی ردیـف کـاشت نتـوانستـه است کـاهـش عمـل‌کـرد دانــه تک‌بـوتـه را جـبـران کنـد. ایـن یـافـتـه با دست‌آوردهـای دیـگـران (Samiei et al., 2010; Emami, 2003; Diepenbrock et al., 2001) در مطالعه آفتاب‌گردان مطابقت داشت.

برهم‌کنش فاصله ردیف کاشت و فاصله بوته در روی ردیف کاشت بر عمل‌کرد دانه در واحد سطح بسیار معنی‌دار (p≤0.01) گردید (جدول 1). بیشینه عمل‌کرد دانه در واحد سطح در فـاصله ردیف کاشت 60 سانتی‌متر و فـاصله بوته در روی ردیف کاشت 14 سانتی‌متر و کمینه آن در فاصله ردیف کاشت 75 سانتی‌متر و فاصله بوته در روی ردیف کاشت 12 سانتی‌متر مشاهده شد (جدول 3). در این مطالعه، عمل‌کرد دانه در واحد سطح در فاصله ردیف کاشت 75 سانتی‌متر با افزایش فاصله بوته در روی ردیف کاشت از 12 به 14 سانتی‌متر، افزایش بسیار معنی‌داری یافت. این امر در معنی‌دار شدن برهم‌کنش فاصله ردیف کاشت و فاصله بوته در روی ردیف کاشت بر عمل‌کرد دانه در واحد سطح نقش موثری داشت.

اثر فاصله ردیف کاشت و فاصله بوته در روی ردیف کاشت بر عمل‌کرد زیستی

اثر فاصله ردیف کاشت بر عمل‌کرد زیستی در واحد سطح معنی‌دار نبود (جدول 1). با این‌وجود، این عمل‌کرد با افزایش فاصله ردیف کاشت از 60 به 75 سانتی‌متر، حدود 7 درصد کاهش یافت (جدول 2). با افزایش فاصله ردیف کاشت از 60 به 75 سانتی‌متر، با توجه به فاصله یک‌سان بوته‌ها در روی هر دو ردیف کاشت، تعداد بوته در واحد سطح کاهش یافت. کاهش عمل‌کرد زیستی در واحد سطح در اثر افزایش فاصله ردیف کاشت نشان داد که افزایش عمل‌کرد زیستی تک‌بوته در اثر افزایش فاصله ردیف کاشت به‌میزانی نبوده است که جبران کاهش تعداد بوته در واحد سطح را بنماید. این یافته با نتـایج مطالعـات پیشین (Poursakhi and Khajehpour, 2010; Tahmasebi, 2008) در آفتاب‌گردان هم‌خوانی داشت.  

اثر فاصله بوته در روی ردیف کاشت بر عمل‌کرد زیستی در واحـد سطح معنی‌دار نبود (جدول 1). بیشینه میزان این عمل‌کرد در واحـد سطح در فاصله بوته در روی ردیف کاشت 14 سانتی‌متر مشاهده شد (جدول 2). مطالعه آفتاب‌گردان در تراکم‌های 7/1، 5/3 و 6/4 بوته در مترمربع نشان داد که بیشینه میزان عمل‌کرد زیستی در واحد سطح از تراکم 5/3 بوته در مترمربع حاصل شد (Barros et al., 2004).

اثر فاصله ردیف کاشت و فاصله بوته در روی ردیف کاشت بر شاخص برداشت

اثر فاصله ردیف کاشت بر شاخص برداشت معنی‌دار (p≤0.05) گردید (جدول 1). با افزایش فاصله ردیف کاشت از 60 به 75 سانتی‌متر، شاخص برداشت حدود 3/10 درصد کاهش یافت (جدول 2). این روند با روند تغییرات عمل‌کرد دانه و عمل‌کرد زیستی همراه با افزایش فاصله ردیف کاشت هم‌آهنگی داشت. با افزایش فاصله ردیف کاشت از 60 به 75 سانتی‌متر، عمل‌کرد دانه بیش از عمل‌کرد زیستی تحت تأثیر قرار گرفت. این امر سبب کاهش شاخص برداشت گردید. مطالعه آفتاب‌گردان قبلاً نیز نشان داده است که با افزایش فاصله ردیف کاشت، شاخص برداشت کاهش یافته بود (Jannati, 2002).  

اثر فاصله بوته در روی ردیف کاشت بر شاخص برداشت نیز بسیار معنی‌دار (p≤0.01) بود (جدول 1). با کـاهش فاصله بوته در روی ردیف کاشت از 18 به 12 سانتی‌متر، شاخص برداشت حدود 9/15 درصد کاهش یافت (جدول 2). این روند با روند تغییرات عمل‌کرد دانه همراه با کـاهش فاصله بوته در روی ردیف کاشت هم‌آهنگ بود. به‌نظر می‌رسد با افـزایش رشد گیاه و گذر از مراحل اولیه نمو میزان رقـابت بین بوته‌هـا بیش‌تر گردید، به‌طوری که ایـن رقـابت در مراحـل پایانی رشـد به‌ویـژه در زمـان پر شـدن دانه‌هـا به بیشینـه میــزان خـود رسیــد؛ و بــدین تـرتیب عمـل‌کـرد دانـه بیش از عمـل‌کـرد زیستی تحت تــأثیـر قـرار گـرفت. ایـن نتیجـه بـا نتـایـج مطـالعـات پیشیـن (Afshari Behbahanizadeh et al., 2009; Gholinezhad et al., 2009; Mirzaei, 2005; Emami, 2003; Majid and Schneiter, 1988) در گیاه آفتاب‌گردان مطابقت داشت.

برهم‌کنش فاصله ردیف کاشت و فاصله بوته در روی ردیف کاشت بر شاخص برداشت بسیار معنی‌دار (p≤0.01) گردید (جدول 1). فاصله بوته‌ها تحت فاصله ردیف کاشت 60 سانتی‌متر، از نظر شاخص برداشت تفاوت معنی‌داری با یک‌دیگر نداشتند. اما در فاصله ردیف کاشت 75 سانتی‌متر، شاخص برداشت فاصله بوته 12 سانتی‌متر، کاهش بسیار معنی‌داری یافت (جدول 2). این امر سبب معنی‌دار شدن برهم‌کنش فاصله ردیف کاشت و فاصله بوته در روی ردیف کاشت بر شاخص برداشت گردید. با توجه به این‌که شاخص برداشت در فاصله بوته 12 سانتی‌متر تحت فاصله ردیف کاشت 60 سانتی‌متر بیش از شاخص برداشت در فاصله ردیف کاشت 75 سانتی‌متر بوده است، تفسیر این پاسخ امکان‌پذیر نمی‌باشد؛ ولی به‌نظر می‌رسد که افزایش فاصله ردیف کاشت به بیش از 60 سانتی‌متر، کارکرد مجموع عوامل مؤثر بر این صفت را با کاهش اثر مواجه نموده است؛ که دست‌یابی به جزئیات آن نیازمند تحقیقات گسترده‌تری می‌باشد.

در مطالعه حاضر پس از محاسبه عمل‌کرد دانه در واحد سطح، بیشینه مقدار آن (4428 کیلوگرم در هکتار) با تلفیق فاصله ردیف کاشت 60 سانتی‌متر و فاصله بوته در روی ردیف کاشت 14 سانتی‌متر (تراکم 9/11 بوته در مترمربع) به دست آمد. این تلفیق ممکن است برای تولید هیبرید مورد مطالعه (های‌سان-36) در شرایط مشابه مناسب باشد.